تبیین کثرت راه های خداشناسیِ عقلی در سنّت اندیشۀ اسلامی: از تحویل گِرَوی تا جامع نگری

الاهیدانان مسلمان توصیف جامعی از وجود کثرت در ادلّه­ اثبات خدا و راه های خداشناسی عقلی در سنّت اندیشه اسلامی به دست داده اند. آنان از تبیین این کثرت و شناخت و بازگفت علّت آن نیز غافل نبوده اند و تبیین هایی پیش نهاده اند که می توان آنها را در چهار دسته گنجاند: 1. تکثّر راه ها معلول تکثّر استعدادهای رهروان است؛ 2. تکثّر راه ها معلول تکثّر سامانه های معرفتی رهروان است؛ 3. تکثّر راه ها معلول تکثّر مفاهیم منتزع از ذات خداوند است؛ 4. تکثّر راه ها معلول تکثّر اسما و صفات خداوند است. تبیین های 1 و 2 با نگاهی سوبژکتیو، علّت تکثّر را در فاعل های شناسایی (سوژه ها) دیده اند، و تبیین های 3 و 4 با نگرشی اُبژکتیو، سبب کثرت را در موضوع شناسایی (اُبژه) یافته اند. جستار پیش رو، با استقصای این چهار نظریّه و بررسی آنها نشان داده است که هر یک از آنها، دچار تحویل گرویِ غیرمجاز و مغالطه­ کنه و وجه است و، از این رهگذر، تبیین درست و کامل را در جامع نگری، یعنی جمعِ بینِ نگاه سوبژکتیو و اُبژکتیو، یافته است. بر این پایه، علّت تکثّر راه های خداشناسی عقلی این هر چهارند، به شرط اجتماع و به وصف تعامل.